Ahmed b. Hanbel, Hayatı ve Fıkıhçılığı
02.09.2008
Tam adı Ahmed b. Muhammed b. Hanbel olan, Ahmed b. Hanbel hicri 164 / miladi 780 yılında Bağdat’ta doğdu. Kur’an-ı Kerim’i hıfz ettikten sonra, bir müddet Bağdat alimlerinden gramer ve fıkıh okudu, daha sonra hadis öğrenmeye başladı. Hüşeym b. Beşir, Süfyan b. Uyeyne, Yahya b. Said el-Kattan, Abdurrahman el-Mehdi, Veki b. Cerrah gibi büyük hadisçilere talebelik yaptı. Aynı zamanda İmam Şafii ve Abdürrezzak b. Hemmam’dan da ilim aldı. Kufe, Basra, Mekke, Medine, Şam, Halep gibi ilim merkezlerini gezerek hadis toplamaya başladı. Kırk yaşına geldikten sonra hadis dersleri vermeye bşaladı.
Abbasi Halifesi Me’mun’un mutezile etkisine girerek, mu’tezile görüşlerini topluma dayatmasına kadar hadis öğretmeye devam etti. Halku’l-Kur’an (Kur’an’ın mahluk) olduğu konusundaki görüşlerinden dolayı, Abbasi iktidarının baskılarına maruz kaldı. Yaklaşık 30 ay hapis yattıktan sonra serbest bırakıldı. Hicri 241 / miladi 855 tarihinde vefat etti.
En önemli eseri büyük bir hadis ansiklopedisi kabul edilebilecek olan Müsned’idir. Diğer eserleri Kitabu’s-Sünne, Kitabü’z-Zühd, Kitabu’l-Vera, Kitabu’l-İlel ve Marifeti’r-Rical, Kitabu Fezaili’s-Sahabe, el-Mesail, Kitabu’s-Salat, Kitabu’l-Eşribe, er-Red Ale’z-Zenadıka ve’l-Cehmiyye, el-Akide, Kitabu Fezaili Ali, Kitabu’l-Vukuf ve’l-Vesaya, Kitabu’t-Tereccül, Kitabu’l-İman’dır.
Hanbeli mezhebinin kurucusu olarak bilinen Ahmed b. Hanbel, esasen bir fıkıhçı olmaktan daha çok bir hadisçi kabul edilebilir. Yaklaşık olarak beş yüz bin hadisi ezbere bildiği rivayet edilmektedir.
İbn Hanbel’in fıkıhçılığına gelince, çağdaşı ve hemen bir sonraki dönemde gelen alimlerin çoğunluğu onu fakih kabul etmemişlerdir. Fakat onu Ehl-i Sünnet ekolünün dört mezhebinden birinin kurucusu olarak kabul etmeyi gerektirecek bir takım tarihsel nedenler vardır. Bunların başında yazmış olduğu fıkıh kitapları, talebelerinin kendisinden naklettikleri fıkıh problemleri (mesail) ile ilgili çözümleri, Ebu Yusuf, İmam Şafii gibi büyük fıkıhçıların kendisine itibar etmesi sayılabilir.
Ahmed b. Hanbel’in fıkıhtaki metodu (usul) kendisinden rivayet edilen fıkıh problemleri çözümlerinden çıkarılabileceği gibi, usulüne dair talebeleri tarafından kaleme alınmış olan , icma kıyas, sahabe kavli gibi konulardaki rivayetler de dikkate alınarak çıkarılabilir. İbn Kayyım el-Cevziyye’nin İ’Lamu’l-Muvakkiin adlı eserinde yazdığına göre İbn Hanbel’in usulü şu şekildedir: O, öncelikle sahih nasslara itibar eder. Yani Kur’an (kitap) ve sünnet metinlerini esas alır. Herhangi bir konuyla ilgili kitap ya da sünnette bir hüküm bulduğunda diğer delillere hiç yönelmez. Eğer bir meseleyle ilgili kitap ve sünnette hüküm bulamazsa, bu taktirde Sahabe kavline yönelir. Yani Ahmed b. Hanbel’in ikinci delili Sahabe Kavlidir. Ancak bundaki aradığı temel şart ihtilafın vuku bulmamasıdır. Yani herhangi bir konuda hüküm sahabe kavlinden alınacaksa, ona muhalif bir başka sahabe kavli olmamalıdır. Eğer bir konuda birden fazla ve birbirine aykırı sahabe kavilleri varsa, Ahmed b. Hanbel bu görüşlerden kitap ve sünnete en yakın olanını tercih eder. Eğer tercih mümkün olmazsa, hepsini nakleder ve tercihi problemi çözecek olan kişiye havale eder. Eğer sahabe kavlinde de çözüm bulamazsa, zayıf ve mürsel olan hadislere yönelir. Mürsel ve zayıf hadis de bulamazsa, kıyasa yönelir. Ancak ona göre kıyas, sadece zaruret halinde kullanılan bir delildi. Ahmed b. Hanbel’in bu delillerin dışında istishab, istihsan, mesalih-i mürsele ve sedd-i zerai gibi delilleri kullandığı da görülmüştür.
Görüldüğü gibi Ahmed b. Hanbel’in usulü (metodolojisi) re’y ve kıyastan daha çok asara (yani ayet, hadis ve sahabe kavline) dayanmaktadır. Karaman, asara dayalı bir fıkhın gelişmeye kapalı olacağı iddiasına: “Ahmed b. Hanbel, asar ile istishab metodunu birlikte kullanıp kendine göre yorumlamak suretiyle ibadet ve muamelatı birbirinden ayırmış, birincisine darlık, ikincisine yumuşaklık ve genişlik getirmiştir” şeklinde cevap vererek, Ahmed b. Hanbel’in metodolojisinin yerine göre faydalı olabileceğini ispatlamaya çalışmaktadır.
YRD. DOÇ. DR.
ALİ DUMAN
EKLENENLER
